Một buổi chiều, vào lúc chạng vạng, Martin đang ngồi vật lộn với một bài "xonê" 1 , cố gắng nhưng không sao diễn tả hết được cái đẹp và tư tưởng đang lướt qua trí óc gã trong ánh hào quang và màn sương mờ thì có tiếng gọi gã ra nghe điện thoại:
"Có tiếng một tiểu thư gọi, tiếng một tiểu thư mỹ miều đấy." Lão Higghinbotham lớn tiếng gọi, giọng giễu cợt.
Martin đến chỗ máy điện thoại ở góc phòng. Gã thấy người nóng ran lên khi nghe giọng nói của Ruth. Trong lúc phải vật lộn với bài thơ, gã đã quên mất nàng, và bây giờ nghe tiếng nói của của nàng, tình yêu của gã đối với nàng như giáng cho gã một đòn bất ngờ. Một tiếng nói như thế - êm ái, dịu dàng, nghe như tiếng nhạc nhè nhẹ vẳng lên từ nơi xa xăm, hay đúng hơn, như tiếng chuông bạc, một giọng nói hoàn toàn trong như pha lê. Không một người đàn bà nào có tiếng nói như thế. Có một cái gì thần tiên trong đó vọng đến từ những thế giới khác. Gã hầu như không nghe thấy Ruth nói gì, gã sung sướng quá; tuy gã cố giấu nỗi xúc động, không để lộ ra nét mặt, vì gã biết đôi mắt mèo ranh mãnh của Higghinbotham vẫn chằm chằm nhìn gã.
Ruth cũng không nói gì nhiều - chỉ nói là Norman định đưa nàng đi nghe nói chuyện đêm nay, nhưng anh ta bị nhức đầu, nàng rất thất vọng, nàng đã có vé rồi, nếu gã không bận việc gì khác, thì có thể vui lòng đưa nàng đi được không?
Đi được không? Gã cố nén sự sôi nổi trong giọng nói. Thật là một điều hết sức ngạc nhiên. Gã đã thường gặp nàng ở nhà riêng của nàng. Gã không bao giờ dám mời nàng đi đâu cùng gã. Thật là vô lý, khi hãy còn đứng ở máy điện thoại, nói chuyện với nàng, gã cảm thấy một niềm ao ước mãnh liệt là được chết cho nàng, và những hình ảnh hy sinh anh hùng thành hình và tan biến đi trong đầu óc đang quay cuồng của gã. Gã yêu nàng quá, say mê quá, vô vọng quá. Trong giây phút sung sướng đến điên cuồng ấy, thế mà nàng sẽ cùng đi với gã, cùng đi nghe nói chuyện với gã - với gã, Martin Eden - nàng bay bổng cao vời vượt xa gã quá đến nỗi hình như gã không còn có thể làm gì khác, chỉ có chết cho nàng. Đó là con đường duy nhất thích hợp để gã có thể giãi bày những xúc động mãnh liệt và cao quí của gã đối với nàng. Đó là sự quên mình cao cả của tình yêu chân chính vẫn đến với tất cả những người yêu, và giờ đây nó đến với gã, ở đây, chỗ máy điện thoại này, trong một cơn lốc của lửa và hào quang; và chết cho nàng, gã cảm thấy là được sống và được yêu đầy đủ. Gã chỉ mới hai mươi mốt tuổi đời; trước đây gã chưa hề yêu.
Tay gã run lên khi bỏ ống nói xuống. Người gã bủn rủn không còn khí lực vì đã quá xúc động. Mắt gã ánh lên như mắt thiên thần. Mặt gã biến dạng được gột sạch tất cả những dơ bẩn của trần tục, trong trắng và linh thiêng.
"Lại hẹn hò mang nhau đi chơi hử?" Lão anh rể cười đểu. "Cậu đã biết cái trò ấy là thế nào đấy. Rồi lại vào "bóp" sớm."
Nhưng Martin không thể từ đỉnh cao sa ngay xuống được. Ngay cả câu nói bóng nói gió thô tục ấy cũng không thể mang gã về mặt đất được. Gã ở trên mọi giận dữ và tự ái. Gã nhìn thấy mọi viễn tượng vĩ đại và gã như một thiên thần, gã chỉ có thể cảm thấy thương một cách sâu xa, thương vô hạn cái kẻ tiểu nhân ti tiện kia. Gã không nhìn hắn ta, tuy mắt gã có lướt qua, nhưng gã vẫn không trông thấy hắn. Như trong một giấc mơ, gã bước ra khỏi phòng về mặc quần áo. Mãi đến khi về tới buồng mình, thắt xong chiếc "cà vạt," gã mới thấy có một âm thanh đeo đẳng một cách khó chịu trong tai gã. Thẩm tra lại, gã thấy đúng là tiếng khụt khịt cuối cùng của lão Bernard Higghinbotham mà lúc nãy vì làm sao đó chưa lọt vào được óc gã.
Khi cánh cửa nhà Ruth khép lại đằng sau, cùng nàng bước xuống cầu thang, gã mới cảm thấy vô cùng bối rối. Đưa nàng đi nghe nói chuyện chưa hẳn là một niềm hạnh phúc hoàn toàn không vết bợn. Gã không biết phải làm những gì đây. Gã đã trông thấy trên đường phố, những người cùng giai cấp với nàng đi chơi, đàn bà khoác tay đàn ông. Nhưng cũng có khi gã thấy họ không làm thế; gã tự hỏi không biết có phải chỉ buổi tối hay là chỉ có vợ chồng, họ hàng mới khoác tay nhau.
Ngay lúc sắp bước lên vỉa hè, gã nhớ tới Minnie. Minnie vốn là người thích cái lối lịch sự. Hôm đi chơi phố với gã lần thứ hai, cô ta đã phê bình gã vì gã đã đi ở phía trong và cô giải thích phép xã giao cho gã nghe là một người đàn ông lịch sự khi đi với một phụ nữ bao giờ cũng phải đi ở phía ngoài. Và Minnie thường cứ đá vào gót gã bất cứ lúc nào hai người từ bờ hè bên này bước sang bên kia đường để nhắc gã phải đi ra phía ngoài. Gã không hiểu cô ta đã học được cái phép xã giao ở đâu, có phải là của xã hội thượng lưu hay không, và không biết thế có đúng không.
Khi bước lên vỉa hè gã quyết định thôi, cứ thử làm như thế xem cũng chẳng hại gì. Gã đảo người lui lại sau Ruth và đi ra phía ngoài. Lại một vấn đề khác nảy ra. Không biết gã có nên đưa tay cho nàng khoác không! Suốt đời, gã chưa bao giờ đưa tay cho ai khoác cả. Những người con gái đã biết trước đây không hề khoác tay bạn trai. Thoạt đầu, họ cứ đi bên nhau tự do thoải mái, rồi thì ôm lưng nhau, đến chỗ tối thì người con gái gục đầu vào vai người con trai. Nhưng đây lại khác, nàng không phải là loại con gái ấy. Gã phải làm gì đây.
Gã khuỳnh tay sát ngay cạnh nàng - khuỳnh rất nhè nhẹ, thầm ướm thử chứ không dám mời mọc, làm ra vẻ vô tình, dường như gã vẫn quen đi như thế. Thế rồi cái việc kỳ diệu ấy đã xảy ra. Gã cảm thấy bàn tay nàng đặt lên cánh tay gã. Khắp cơ thể gã run lên khoái cảm khi nàng chạm tới, và trong ít giây phút dịu dàng ấy, gã thấy mình như rời bỏ mặt đất vững chắc này, bay bổng cùng nàng qua không gian. Nhưng gã lại trở ngay về mặt đất, bối rối vì một vấn đề phức tạp mới. Hai người sang bên kia đường. Như thế thì gã sẽ đi vào phía trong mất. Gã phải đi phía ngoài cơ mà. Gã có nên bỏ tay nàng ra và đổi phía không? Nếu gã làm thế thì rồi lần sau sang bên kia đường lại phải làm lại à? Rồi lần sau nữa? Gã thấy có một cái gì không ổn và gã quyết định thôi không chạy quanh làm trò ngớ ngẩn nữa. Tuy nhiên, gã vẫn không thỏa mãn với quyết định đó, khi đi vào phía trong, gã nói thật nhanh, thật sôi nổi cố ý làm ra vẻ như say sưa, như thế nếu có nhầm không đổi phía thì cũng chỉ do gã đang mải mê trong câu chuyện chứ không phải vì vô ý thức.
Khi đi qua Broadway, gã lại gặp một vấn đề mới. Dưới ánh đèn điện sáng rực, gã trông thấy Lizzie Connolly và cô bạn hay cười của cô ta. Gã chỉ do dự một lúc, rồi đưa tay lên ngả mũ ra. Gã không thể phản bội người cũng tầng lớp với mình. Chính vì một cái gì hơn Lizzie Connolly mà gã đã ngả mũ chào. Cô ta gật đầu, và táo tợn nhìn gã, không phải bằng đôi mắt dịu dàng hiền hậu như đôi mắt của Ruth, mà là đôi mắt đẹp sắc sảo lướt nhìn gã rồi nhìn sang Ruth, để đánh giá nhan sắc, quần áo của nàng và để xem nàng thuộc tầng lớp nào. Và gã nhận thấy Ruth cũng đưa đôi mắt nhanh nhẹn liếc nhìn, đôi mắt e lệ dịu hiền như mắt bồ câu, và chỉ nhìn thoáng, Ruth cũng đã trông thấy người con gái kia trong bộ quần áo rẻ tiền với cái mũ kỳ lạ mà tất cả những người con gái thuộc giai cấp công nhân thường đội.
"Cô ấy đẹp quá!" Một lát sau, Ruth nói.
Martin cũng muốn ca ngợi Lizzie Connolly nhưng gã chỉ nói:
"Tôi cũng không biết nữa. Tôi cho là tùy sở thích từng người. Tôi thấy cô ta cũng không có gì đặc biệt là đẹp cả."
"Sao, hàng vạn người cũng chẳng có lấy một người có những đường nét đều đặn như của cô ấy. Thật là tuyệt mỹ. Nét mặt cô ấy đều như một bức tượng ngọc thạch. Đôi mắt thật đẹp!"
"Cô nghĩ vậy ư?" Martin lơ đãng hỏi. Vì đối với gã trên đời này chỉ có một người đẹp duy nhất, mà người đó đang ở cạnh gã đây, bàn tay đặt lên cánh tay gã.
"Chứ sao? Nếu cô ấy có hoàn cảnh may mắn được ăn mặc, và được học hành đi đứng, thì tôi dám chắc ông phải choáng người lên vì cô ấy, và tất cả những đàn ông khác cũng vậy."
"Cô ấy còn phải học tập cả cách ăn nói nữa," gã nói, "nếu không thì hầu hết những người đàn ông sẽ chẳng ai hiểu nổi cô ta. Nếu cô ta cứ nói tự nhiên như thường thì tôi dám chắc cô không thể hiểu được lấy một phần tư ý của cô ta nói đâu."
"Vô lý! Tôi thấy ông cũng cố chấp chẳng khác gì anh Arthur khi anh ấy cố bênh vực lý lẽ của mình."
"Cô đã quên tôi nói như thế nào lần đầu cô gặp tôi? Từ đó đến nay tôi đã học được cách ăn nói mới. Trước kia, tôi nói như cô gái ấy. Bây giờ tôi đã có thể nói theo ngôn ngữ của cô, có thể diễn đạt được tư tưởng của mình làm cho cô hiểu được đầy đủ, có thể cắt nghĩa cho cô rõ những chỗ cô không hiểu trong ngôn ngữ của cô gái nọ, và cô có biết tại sao dáng đi của cô ấy lại như thế không? Bây giờ tôi mới nghĩ đến những điều đó, tuy rằng trước đây tôi thường không bao giờ nghĩ tới, và tôi bắt đầu hiểu... nhiều."
"Tại sao dáng đi của cô ấy lại như vậy?"
"Cô ấy phải đứng bên máy hàng giờ liền trong bao nhiêu năm trời. Lúc trẻ, thân thể người ta hãy còn mềm lắm, công việc nặng nhọc sẽ nhào nặn nó như vữa, tùy theo tính chất của công việc. Chỉ nhìn thoáng những người lao động tôi gặp ở phố, tôi cũng có thể nói ngay được nghề nghiệp của họ. Xin cô hãy nhìn tôi đây. Tại sao khi đi, tôi lại cứ lắc lư như vậy. Bởi vì tôi đã sống nhiều năm trên mặt biển. Nếu tôi cũng làm nghề chăn bò, nhiều năm như thế, với thân thể còn trẻ và mềm, thì nhất định tôi không đi lắc lư như thế này, mà chân sẽ đi khuỳnh khuỳnh. Đối với cô gái kia cũng thế thôi. Cô có nhận thấy đôi mắt mà tôi có thể gọi là sắc sảo của cô ấy không? Cô ấy phải sống một mình không có ai để mà nương tựa. Cô ấy phải tự mình lo lấy thân, và một người con gái còn trẻ thì không thể nào tự lo lấy thân mà vẫn giữ được đôi mắt dịu dàng hiền hậu như... như của cô chẳng hạn."
"Tôi nghĩ rằng ông nói đúng," Ruth nói khẽ. "Thật là bất hạnh quá. Cô ấy đẹp như vậy."
Gã nhìn nàng và thấy mắt nàng ánh lên niềm thương xót. Rồi gã nhớ là gã yêu nàng, gã mê man sung sướng vì cái may mắn đã cho phép gã yêu nàng, cùng khoác tay nàng đi nghe nói chuyện.
"Mày là ai, Martin Eden?" Gã nhìn vào gương tự hỏi, đêm hôm đó, sau khi trở về buồng, gã nhìn gã rất lâu, tò mò. "Mày là ai? Mày là hạng người gì? Địa vị của mày ở đâu? Địa vị của mày chỉ xứng đáng với những người con gái như Lizzie Connolly. Mày thuộc về đám quần chúng lao khổ, với tất cả những gì thấp hèn tầm thường và xấu xí. Địa vị của mày là ở chỗ những con bò, với những công việc trâu ngựa chung quanh toàn là bẩn thỉu, giữa những mùi hôi thối, tanh tưởi. Mùi rau ôi nồng nặc. Khoai tây đang thối đấy. Ngửi đi, mẹ kiếp, hít đi! Thế mà mày vẫn cứ dám mở sách ra, nghe nhạc hay, học đòi yêu tranh đẹp, nói tiếng Anh chính xác, nghĩ những tư tưởng mà những người cùng tầng lớp với mày không ai nghĩ tới, tự giằng mình ra khỏi những con bò và những cô gái như Lizzie Connolly, để mà yêu cái linh hồn cao quí của một người đàn bà cách xa mày hàng vạn dặm và sống giữa những vì sao! Mày là ai? Mày là hạng người gì? Mẹ kiếp! Mày đã làm được nên trò trống gì?"
Gã giơ nắm tay dọa mình trong gương, ngồi xuống thành giường, mắt mở to nhìn trừng trừng vào khoảng không. Rồi gã lấy ra quyển sổ tay, quyển đại số và đắm mình vào những phương trình bậc hai, hàng giờ trôi qua, và sao mờ dần và ánh bình mình sáng ùa vào cửa sổ buồng gã.
Chú thích:
1. Sonnet: Một thể thơ gồm mười bốn câu.